De gewone vlier biedt jou vlierbloesemsiroop, vliesbloesempannenkoeken en vlierbloesemsorbet. In de herfst maak je van de vlierbessen sap en jam. Lees hier de recepten en tips om geen buikpijn te krijgen.
Kijk hier voor recepten met vlierbessen.
Kijk hier voor recepten met vlierbloesem.
De gewone vlier, een bijzondere struik
In de Middeleeuwen geloofden mensen dat de vlier zou beschermen tegen het kwade. De struik werd om die reden alom aangeplant. De vlier werkt ook goed tegen vliegen, die houden namelijk niet van de geur van de vlier. Veel vlierstruiken werden dan ook dichtbij de keuken geplaatst.
De gewone vlier is een heel heilzame plant. De oude Grieken en Romeinen gebruikten de vlier al als geneesmiddel. In de kruidengeneeskunde gebruiken ze tegenwoordig de gedroogde bloemen en de binnenbast. Die werken bloedzuiverend, laxerend, urine- en zweetdrijvend.
Vlier snoeien
Nu wil jij ook wel zo’n nuttige struik in je tuin? Bedenkt dan dat de gewone vlier wel 5 meter hoog en 5 meter breed kan worden! Het is een snelle groeier en neemt al snel veel ruimte in beslag.
Beter kun je vlierbloesem en vlierbessen oogsten uit het wild of openbaar groen van planten die zijn aangeplant of zich hebben uitgezaaid. Je vindt de vlier op zonnige tot half beschaduwde plaatsen op droge tot vochtige, voedselarme grond in struikgewas, lichte loofbossen, wilgenbossen en op rivieroevers.
Wil of heb je toch een gewone vlier in je tuin? Dan is het zaak deze regelmatig te snoeien. De vlier kan rustig sterk teruggesnoeid worden. Snoei dan zodanig dat alleen het eenjarig hout overblijft. Als je snoeit in de winter, dan kun je gemakkelijk de oude takken onderscheiden van de jonge takken. De bessen komen alleen aan die scheuten die zich in het voorafgaande jaar gevormd hebben.
Pas op voor de giftige vliersoort
Alleen de schermen van de gewone vlier (Sambucus nigra) zijn eetbaar. Deze vlier krijgt blauwzwarte vruchtjes die na koken ook eetbaar zijn. De bergvlier (Sambucus racemosa) krijgt rode vruchtjes en is niet eetbaar.
Let op! De kruidvlier of lage vlier (Sambucus ebulus) is zelfs giftig. Deze kom je zelden tegen, hij groeit soms nog langs bermen en op dijken, met name in het rivierengebied en de hellingbossen van Zuid-Limburg. Deze vlier vormt geen hout en verdwijnt in de winter. Deze lage kruidvlier wordt ongeveer een meter hoog en de bessen wijzen altijd naar boven. De struiken groeien in grotere groepen bij elkaar. Bij deze vlier zijn alle onderdelen van de plant giftig: de bessen, het blad, de stam, de wortels en de bloesem.
De bloemen van de gewone vlier zijn eetbaar, maar pas op met wortels en andere plantendelen (stelen, bladeren en takken). Die kunnen ernstige maagklachten veroorzaken door de cyanideopwekkende glucosides. Zij doen het cyanideniveau in het lichaam toenemen en zorgen voor een dodelijke opbouw ervan in het lichaam.
Ook de vlierbessen zijn eigenlijk giftig , maar het gif wordt door koken geneutraliseerd. Gebruik geen onrijpe bessen! De onrijpe, rode/lichtpaarse bessen van de gewone vlier zijn giftig en veroorzaken diarree en buikpijn.
Wanneer pluk je vlierbloesem?
De gewone vlierstruik bloeit op het einde van de lente met grote witte schermbloemen. Vlak voor het bloeien is de vlier op zijn mooist: de bloemknoppen hebben dan een frisse lichtgroene kleur.
Wanneer de bloemschermen veel geel stuifmeel bevatten, eind mei of juni, kunnen ze worden geoogst. Gedroogd kunnen de bloemen voor een jaar bewaard worden, mits je ze in een lucht- en lichtdichte pot bewaart.
Pluk de vlierbloesem op een droge, zonnige dag vroeg in de middag. Het aroma is dan op z’n sterkst. Kies alleen die bloemschermen waarvan de bloempjes al uit zijn, maar nog niet uitgebloeid, en met zo min mogelijk beestjes. Schud de schermen voorzichtig, en leg ze tien minuten omgekeerd op een theedoek om insecten de kans te geven te vertrekken. Als je de schermen wast verlies je veel stuifmeel wat smaakverlies tot gevolg heeft.
Pluk niet alle bloesem weg, want de bloesemschermen groeien uit tot bessentrossen. Verderop in deze blog lees je wat je met de bessen kunt doen.
Knip de bloempjes met zo min mogelijk steel af. Bij het maken van limonade kan deze door het verwijderen van de steeltjes een geel bruine kleur krijgen. Laat je de schermen intact dan is de kleur een fris groen-geel. De steeltjes meekoken heeft geen nadelig effect op de smaak.
De volgende recepten zijn afkomstig uit de online moestuincursus Moestuinieren met Kinderen.
Vlierbloesemrecepten
Als je nu plukt, kom je misschien nog wat vlierbloesem in de knop tegen. De schermen met bloemknopjes zijn op zuur ingelegd heel lekker door salades, te vergelijken met de toepassing van kappertjes. Toch moet je wel wat oppassen, want ook de nog niet ontloken bloemknopjes bevatten een gehalte aan blauwzuurglycosiden (cyanide) wat je dus ziek kan maken.
Vlierbloesemsorbet
Kook een kwart liter water met 250 gram suiker. Haal van het vuur als de suiker helemaal gesmolten is. Leg er tien vlierschermen in met de stelen naar boven. Laat een uur staan, haal de vlier er uit (per ongeluk achtergebleven bloesempjes mogen blijven zitten) en voeg een deciliter citroensap toe of vijftien (volgens sommigen is 5 al genoeg) gram citroenzuur. Doe dit in een kom met één eiwit en sla de boel met een mixer schuimig. Doe in een bak in de diepvries en roer de sorbet in wording om het half uur goed door elkaar tot hij helemaal bevroren is.
Vlierbloesempannenkoeken
Knip een paar bloemschermen af, laat de bloemen aan de steeltjes zitten en schudt ze voorzichtig uit zoals eerder beschreven. Haal de bloemetjes van de steeltjes af. Maak een pannenkoekbeslag en strooi de bloemetjes erover heen in de pan als de pannenkoek nog vochtig is. Zo blijven de bloemetjes zitten. Dan poedersuiker of stroop erop en smullen maar!
Gefrituurde vlierbloesemkoekjes
Maak een dik beslag van bloem, een ei en melk. Knip een paar bloesemschermen af en schudt ze uit en laat de insecten eruit kruipen zoals aan het begin beschreven. Doe een beetje zonnebloemolie in een koekenpan en verwarm deze. Haal de schermen door het beslag, laat ze uitdruipen en houd ze in de olie. Haal de bloesemkoekjes uit de olie zodra ze bruin zijn. Laat ze uitlekken op een stuk keukenpapier. Verwijder de steeltjes en bestrooi de koekjes met poedersuiker.
Dien ze warm en knapperig op.
Vlierbloesemthee
Het overgieten van de witte schermbloemen met kokend water, levert een honingachtige zoete
thee op.
Voor thee neem je drie eetlepels verse bloemen. Daar giet je een halve liter kokend water op. Laat de thee tien minuten trekken en drink hem heet, eventueel met wat honing. Deze thee is warm goed tegen verkoudheid. Door de warme thee ga je transpireren en zweet je de verkoudheid uit je lichaam. Daarvoor moet je wel meerdere potjes drinken!
Je kunt de bloesem ook drogen en bewaren om later thee van te trekken. Hang de trossen ondersteboven op een droge, lichte plek uit de wind en uit de zon. Uit de zon, omdat anders het aroma verloren gaat. De bloemetjes zijn goed droog als de knisperen als papier. Dat gaat vrij snel. Haal dan de bloemetjes van de steeltjes. Bewaar ze in een goed afgesloten pot op een donkere plek. zoals een keukenkastje. Vlierbloesem blijft op deze manier maanden goed.
Vlierbloesemsiroop
In Scandinavië is dit een populaire drank, het heet daar Hyldeblomstof (Zweeds) Fläderblomssaft.
Wat heb je voor 4 liter vlierlimonade?
- Een emmer vol vlierbloesems (binnen een half uur pluk je een oogst vlierbloesem bij elkaar voor liters siroop)
- 4 liter water
- 5 kilo suiker
- 150 gram citroenzuur (verkrijgbaar bij ouderwetse drogist)
Hoe maak je de vlierbloesemsiroop?
- Maak de vlierbloesem schoon, zodat er geen vliegjes tussen zitten. Schud de schermen voorzichtig, en leg ze tien minuten omgekeerd op een theedoek om insecten de kans te geven te vertrekken.
- Doe ze in een pan en voeg het water toe: de vlierbloesems moeten helemaal bedekt zijn. Laat dit een hele dag trekken. Giet het vocht af.
Zeven van de siroop kan het best eerst grof door een paardeharen zeef of vergiet. Zeef de vloeistof daarna nog door een fijnere zeef of door een stoffen (kaas)doek. Hoe fijner de doek, des te minder vaste bestanddeeltjes er in de siroop terechtkomen. Helemaal helder krijg je het alleen nooit, omdat er altijd wat fijn stuifmeel overblijft in het water. - Voeg nu per liter 1250 gram suiker toe en verhit het tot het net niet kookt. Door koken ontstaat schuim wat moeilijk wegtrekt en ideale levensruimte is voor gisten en schimmels (zuurstof en suikers).
- Roer tot de suiker is opgelost, dit duurt ongeveer 10 minuten. Roer het citroenzuur erdoor tot het is opgelost. De siroop kun je trouwens ook prima zonder citroenzuur maken. Citroenzuur zorgt voor een frisse smaak en lange houdbaarheid. Maar je kunt voor de frisse smaak ook citroensap en schil meekoken en die vóór het vullen van de flessen verwijderen. Gebruik je citroen in plaats van citroenzuur? Dan is de siroop minder lang houdbaar.
- Maak van tevoren flessen goed schoon met kokend water. Vul de flessen heet af met de vlierbessensiroop tot aan de rand. Sluit ze direct na het vullen goed af. Bijvoorbeeld met handige rubber doppen of gewoon met een schroefdop of kurk.
Vaak wordt deze lichtgele siroop met andere smaken gemengd en gekleurd met bijvoorbeeld bietensap.
Andere mengideetjes:
- bloemblaadjes zoals: rozenblaadjes, madeliefjes, viooltjes
- kruiden zoals: gember, kaneel, anijs, jeneverbes
- ander fruit zoals: kruisbes of aardbei
Recepten met vlierbessen
De gewone vlier produceert op het einde van de zomer zwarte bessen. Die kun je verzamelen van september tot november. Wacht tot de trossen met bessen ondersteboven hangen door het gewicht van de bessen.
Tips bij het plukken van vlierbessen:
- Nogmaals, gebruik geen onrijpe bessen! De onrijpe groene/rode/lichtpaarse bessen zijn giftig en veroorzaken diarree en buikpijn.
- Gebruik altijd vlierbessen met een rood steeltje. Vlierbessen hebben een nogal specifieke smaak en in deze soorten zit de meeste suiker.
- Pluk van de gewone vier. Niet van de bergvlier (of trosvlier) en zeker niet van de kruidvlier zoals hierboven beschreven. Dit kruid is meestal maar 90 cm hoog en alle delen zijn giftig.
- Als je het sap goed wilt laten vrijkomen uit de bessen, vries deze dan eest even in. Na ontdooien laten ze meer sap los. Maar eerst in water om de onrijpe bessen en de takjes eruit te krijgen; die blijven namelijk drijven. Dan in de vriezer en daarna ontdooien.
- Als je de bessen in een pan eerst kapot stampt met een stamper verkort dit de opwarmtijd.
Vlierbessenjam
Van de rijpe zwartpaarse bessen kun je vlierbessenjam maken. Was de vlierbessen terwijl ze nog aan het steeltje zitten, verwijder ongeregelmatigheden en onrijpe bessen. Rist daarna de bessen van de steeltjes met de hand.
Omdat jam van alleen vlierbessen voor kinderen vaak niet lekker is, doen we er appel bij. Bramen kan trouwens ook heel goed.
Wat heb je nodig voor vlierbessenjam?
- 500 gram vlierbessen
- 100 gram appel in kleine stukjes
- geleisuiker
- 1/2 citroen
- 400 deciliter water
Hoe maak je vlierbessenjam?
- Pluk de schermen met de bessen, was deze en rits de bessen eraf totdat je een pond hebt.
- Kook de vruchtjes op een laag vuur met een beetje water totdat ze gaar zijn, ongeveer 10 minuten.
- Haal ze door een zeef of pureer ze met een blender. Haal onregelmatigheden eruit zoals een verdwaald blaadje of takje.
- Doe de puree terug in de pan en voeg de appel, citroensap en de suiker toe(kijk op de verpakking hoeveel geleisuiker je nodig hebt).
- Roer tot de suiker is opgelost en laat nog even doorkoken. Het schuim verwijderen met een lepel.
- Giet nu de vlierbessenjam nog warm in gesteriliseerde en brandschone (wek)potten. Vul ze tot net onder de rand. Sluit deze hermetisch af. Laat ze op hun kop afkoelen.
Je kunt ook oude jampotjes gebruiken, deze maak je eerst goed schoon en dan spoel je ze voor het vullen af met heet water. Vul ze tot net onder de rand, maak de rand goed schoon, schroef de deksel erop en laat ze op hun kop afkoelen.
Vlierbessensap
Van vlierbessensap moet je houden, het heeft een nogal stevige smaak. Maar vlierbessensap is supergezond en helpt tegen keelpijn en verkoudheid, bij koorts en bij griep.
Hoe maak je 1 liter vlierbessensap?
- Verzamel een kilo vlierbessen. De vlierbessen moeten mooi donker en rijp zijn. De groene zijn giftig, die moet je eruit halen. Knip met een schaar de vlierbessen van de trossen. Of rits ze met de hand. Zorg ervoor dat er zo min mogelijk takjes aan de bessen blijven zitten.
- Kook de bessen op een laag vuur in een roestvrijstalen of geëmailleerde pan gedurende ongeveer 20 minuten. Alle bessen moeten opengebarsten zijn, zodat al het sap eruit gelopen is.
- Bekleed nu een keukenzeef met een schone doek en laat het mengsel hierin uitlekken totdat alle sap eruit is gelekt.
- Warm het sap nu nog een keer op tot het net niet kookt. Bij het sap kun je wat rietsuiker of diksap doen om te zoeten. Kruidnagel is ook lekker, maar de meeste kinderen houden hier niet zo van.
- Vul de schoongemaakte en met heet water omgespoelde flessen en sluit ze af. Dat kan met schroefdop, maar je kunt rubberen doppen kopen bij kookwinkels. Je vult de fles dan tot de rand en schuift de rubberen dop erover. Bij het afkoelen trekt alles vacuüm.
Je kan overigens ook de flessen verzamelen van slasaus of sommige verse sapflessen. Die hebben ook een speciale dop die luchtdicht worden afgesloten.
Om de winter door te komen, kun je meer maken dan een liter. Omdat je de flessen warm afvult, zijn ze wel een winter houdbaar.
Dit is één van de vele recepten uit de online moestuincursus Moestuinieren met Kinderen.
Nog zo’n gezond recept? Lees dan eens hoe je groene smoothies maakt! De vlierbessenjam uit dit recept past trouwens goed bij de gezonde pannenkoeken of de havermout.
