Kinderen en de dood, het is in en in verdrietig… Ik was laatst op een uitvaart van een vriend. Gedurende de hele dienst met sprekers en mooie muziek zat een jongetje te huilen.
Toen de laatste groet werd aangekondigd, wilde hij niet meelopen. Zijn moeder moest hem tillen.
Later sprak ik de moeder. Ze vertelde dat de overledene een vriend van de familie was en dat ze haar zoontje nog nooit zo verdrietig had gezien als bij het horen van het slechte nieuws. ‘Gelukkig uit hij zich in tekenen’, zei ze. ‘Ik weet soms niet hoe ik hiermee moet omgaan. Er wel over beginnen, juist niets zeggen? Een foto neerzetten met een kaarsje? Of maakt dat het juist groter?’
De dood is voor iedereen een lastig onderwerp. Zoveel emoties en vragen roept het overlijden van een dierbare op. En hoewel kinderen er soms gemakkelijker mee lijken om te gaan, woelt de dood hun binnenwereld flink om.
Hoe vertel je dat iemand dood is?
Dood is nog best een taboe in Nederland. Zelfs het woord ‘dood’ wordt niet gemakkelijk gezegd tegen kinderen. ‘Opa is naar de hemel’ of ‘Poes slaapt nu voorgoed’ wordt dan gezegd. Maar bij het laatste kun je angst voor slapen creëren. Het kind wordt misschien bang wordt nooit meer wakker te worden.
Laat als volwassene zien dat dood niet eng of beladen is. Vertel gewoon in duidelijke taal wat er is gebeurt en verbloem niets, ook niet als het zelfdoding betreft. Blijft het vaag, dan kunnen kinderen zelf gaan fantaseren en dat kan soms enger zijn dan de werkelijkheid. Bovendien, wie vroeg leert afscheid nemen van een dierbare met alle emoties en rituelen die daarbij horen, heeft op latere leeftijd minder moeite met verlies.
Je kunt als het nodig is uitleggen wat dood is. Daarbij kun je heel concreet zijn: iemand ademt niet meer, het hart klopt niet meer, iemand zegt niets meer terug als je wat vraagt. Sommige kinderen willen weten waar de overledene nu is. Je kunt ze zelf naar het antwoord vragen en eventueel jouw visie geven of vertellen over andere geloofsovertuigingen (naar de hemel, wedergeboorte).
Kijken naar een overledene
Laat kinderen zelf kiezen of ze willen kijken naar de dode. Dwing dat nooit af! Je kunt ze wel uitnodigen door we zelf te gaan zitten en de deur op een kier te laten of door ze iets te laten maken of opzoeken voor de overledene en dat samen neer te leggen. Je kunt je kind voorbereiden op het zien van de dode door te vertellen wat deze aan heeft, hoe hij ligt, hoe hij aanvoelt. Als het kind wil, kan het de dode aanraken en voelen dat het hart niet meer klopt en het lichaam koud is. Maar het hoeft natuurlijk niet! Als je het proces natuurlijk laat verlopen, zul je zien dat kinderen ook natuurlijk met de dood kunnen omgaan.
Kind mee naar de uitvaart
Door je kind mee te nemen naar de uitvaart krijgt het grip op de situatie en leert het vroeg dat het leven eindig is. De confrontatie met de dood komt toch een keer en wie pas op latere leeftijd zijn eerste uitvaart heeft, heeft het daar vaak moeilijker mee. Je kind ziet tijdens uitvaart niet alleen verdriet, maar ook de troost die mensen elkaar geven. Dat is waardevol. Bovendien hoef je als ouder niet geheimzinnig te doen en alles achter gesloten deuren te bespreken waardoor de dood nog enger wordt.
Door je kind te betrekken bij de uitvaart, kan het kind de ruimte krijgen emoties te uiten zonder dat dit hoeft in de vorm van praten of huilen. Er zijn verschillende dingen die je kunt doen om je kind een rol te laten spelen bij de uitvaart, zodat het niet alleen het afscheid van volwassenen wordt:
- Laat je kind iets maken of meenemen voor de overledene en laat het zelf kiezen. Alles mag: bloemen, een tekening, een kaart.
- Nodig kinderen uit zodat jouw kind niet de enige is. Kinderen kunnen elkaar steunen en afleiden.
- Richt je in het welkoms- en afscheidswoord af en toe speciaal op hen.
- Laat kinderen van tevoren de kist beschilderen en vertel tijdens de uitvaart samen met hen de anderen over wat ze op de kist hebben geschilderd.
- Laat ze bellen blazen, die gaan een eindje mee naar boven.
- Kinderen kunnen (samen met een volwassene) een liedje zingen of een gedichtje voorlezen.
- Ze kunnen bloemetjes of blaadjes mee het graf ingooien, iets op de deksel of buitenkant van de kist schrijven en zelfs meehelpen de deksel op te schroeven.
- Kinderen mogen de kaarsjes aansteken.
- Lees een verhaal voor over doodgaan speciaal voor de kinderen.
- Je kunt kinderen ook tijdens de uitvaart iets voor de kist laten maken.
Door kinderen actief iets te laten doen, wordt het samenzijn minder afstandelijk en plechtmatig. Het is prettig als iemand die wat minder bij het afscheid is betrokken de kinderen in de gaten houdt.
Natuurlijk moet je altijd kijken naar wat je kind aankan en waar het zich prettig bij voelt. De moeder die ik sprak liep na de laatste groet met haar kind naar buiten om hem rust te gunnen. Het koffiemoment sloeg ze over. Buiten waren meer kinderen met wie hij kon spelen. Dat maakte het geheel wat dragelijker.
Kinderen en de dood verwerken
De uitvaart is geweest. En dan? Jonge kinderen zijn niet voortdurend verdrietig. Ze verwerken het verlies van een dierbare vaak in etappes en kunnen heel wisselend zijn in hun emoties. Let goed op hoe een overlijden jouw kind beïnvloed.
Soms worden kinderen bang. Ze weten nu dat mensen kunnen wegvallen en durven geen afscheid meer te nemen in het dagelijks leven. Heb in zo’n geval begrip voor de angst, maar stimuleer ook je kind toch buitenshuis dingen te ondernemen.
Wordt je kind vaker lastig of boos, dan heb je soms de neiging dit maar te accepteren omdat je het verdriet begrijpt. Toch is het belangrijk grenzen aan te geven en goed te kijken waar het ongewenste gedrag vandaan komt. Stimuleer je kind om op een andere manier te rouwen.
Een andere reactie is het verdriet wegdrukken. Je merkt niet dat het kind verdrietig is, het huilt zelden of nooit en praat er niet over. Forceer niets, accepteer het, maar laat wel merken dat je verdrietig mag zijn. Zo duwde mijn zoontje me regelmatig weg toen hij erg verdrietig was, omdat een dierbare was overleden. Ik mocht er niet over praten. Ik liet het maar zo. Maar zei er wel bij het ok was om verdriet te hebben. En dat ik zelf ook verdrietig was.
Soms huilen kinderen niet om de overledene, maar wel weer om wat op het eerste gezicht futiliteiten lijken. Het verdriet komt er dan op die manier uit. Andere reacties kunnen zijn: slechte concentratie, slecht eten, slecht slapen.
Let erop dat het steeds beter gaat met je kind. Rouwen kost tijd en aandacht, maar als je kind na een half jaar nog steeds erg negatief is en niets leuk vind of zich terugtrekt, nooit huilt en het nooit over de overledene heeft, schort er iets aan het rouwproces. Zoek dan hulp van buitenaf.
Dat kan een psycholoog zijn. maar ook een organisatie die zich richt op rouwverwerking bij kinderen, zoals Achter de Regenboog.
Je eigen verdriet na een sterfgeval
Je ben misschien geneigd je kind niet teveel te belasten met je verdriet, maar dat achterhouden is niet nodig. Het is voor een kind veel gezonder als het ziet dat volwassenen ook verdrietig zijn en dat dat bij het leven hoort. Zelfs toen mijn zoontje zijn verdriet niet aan mij wilde laten zien, liet ik wel mijn tranen de vrije loop. Ik wilde ermee zeggen ‘het is ok, je mag huilen en verdrietig zijn’. Ik deed het wel op een paar meter afstand, want hij koos er op dat moment voor het niet toe te laten.
Het wordt vervelender als jij dat verdriet zelf geen plek weet te geven en eraan ten onder gaat. Dat is geen goed signaal naar je kind toe en kan een onveilig gevoel geven. Want wie kan hem nu steunen?
Toon je emoties gedoseerd en laat zien dat je ermee kunt omgaan. Deel emoties, praat over de overledene, lees een kinderboekje over de dood, bekijk foto’s op jouw initiatief (alleen met instemming van je kind) dan wel dat van je kind. Haal herinneringen op. Laat merken dat dat mag en dat de overledene in gedachten voortleeft. Wees open, geef antwoord op alle vragen, accepteer alle emoties en pak daarna weer de draad op. Want het besef dat ondanks dit verlies het leven gewoon weer doorgaat geeft veiligheid.
Op Leesplein vind je een uitgebreide lijst met kinderboeken over de dood.
En ook bij In de Wolken kun je boekjes vinden die kunnen helpen bij de rouwverwerking van je kind.
Klik op het plaatje hieronder voor een vergroting:
4 gedachten over “Kinderen en de dood: hoe ga je ermee om?”
Bedankt voor het delen van dit interessante artikel over overlijden. Ook goed om te weten hoe kinderen in verschillende leeftijdscategorieën de dood ervaren. Ik kan mij herinneren dat de dood van mijn opa mij op elfjarige leeftijd erg heeft geconfronteerd.
Graag gedaan Marie, fijn dat je er iets aan had. Ja, voor kinderen kan een overlijden een enorme impact hebben.
Ik denk inderdaad ook dat je je kind de dagen na een uitvaart in de gaten moet houden om het gedrag te observeren. Daarnaast is het altijd verstandig om met je kind te praten over de gebeurtenis. Voorkom dat je kind zich in zichzelf keert.
Bedankt voor je reactie Vincent. Het punt is dat vooral jongere kinderen vaak niet praten, maar wel voelen. En dat gevoel op een andere manier uiten. Je moet dus zelf starten met ene gesprek of gewoon niet zeggen, maar er zijn en inderdaad letten op acties of woorden van je kind en daar adequaat op inspringen.